Cmentarz jeniecki w Pile-Leszkowie

---

Historia

Powstanie cmentarza

W rezultacie klęski, jaką ponieśli Rosjanie podczas bitwy pod Tannenbergiem oraz w obliczu pogorszenia się sytuacji na froncie w Prusach Wschodnich, niemieckie władze militarno-administracyjne podjęły decyzję o utworzeniu w Pile dużego obozu dla jeńców wojennych z armii rosyjskiej. Powstał on pod koniec sierpnia 1914 roku, a z czasem zaczęto przyjmować również jeńców z innych państw ententy, w tym anglikańskich, francuskich i belgijskich. W obozie mogło jednocześnie przebywać około 45 000 jeńców.

Usytuowany na wschodnich obrzeżach miasta, na dawnym placu ćwiczeń piechoty, teren, który obecnie znajduje się na końcu ulicy Bydgoskiej, był do niedawna wykorzystywany jako poligon przez Wyższą Oficerską Szkołę Samochodową. Niestety, w obozie panowały bardzo trudne warunki życia, co prowadziło do wzrostu liczby zgonów. Na choroby zakaźne, takie jak cholera, dur brzuszny i dyzenteria, zapadało wielu jeńców. W odpowiedzi na tę dramatyczną sytuację, w 1915 roku wojsko utworzyło duży cmentarz dla zmarłych jeńców.

Odnajdując się kilka kilometrów na południe od obozu, w okolicach osady Plöttke, miejsce to zostało zlokalizowane obok małego cmentarza ewangelickiego. Cały teren został odpowiednio uporządkowany, ogrodzony i harmonijnie wkomponowany w otoczenie leśne. Do momentu likwidacji obozu w listopadzie 1918 roku, na tym cmentarzu pochowano ponad 2600 osób. Znajdują się tu przedstawiciele wielu narodów i wyznań, w tym Brytyjczyków, Francuzów, Belgów, Rosjan, Polaków, Litwinów, Łotyszy, Żydów oraz Tatarów, a także różnych form religijnych, takich jak anglikanie, katolicy, muzułmanie, prawosławni oraz protestanci. Przeważać wśród nich stanowili żołnierze z armii rosyjskiej, co sprawiło, że przed II wojną światową nekropolia ta była znana jako Russen Friedhof.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

W okresie międzywojennym cmentarz znalazł się pod opieką odpowiednich służb państwowych, zgodnie z artykułem 225 oraz 226 VI części traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 roku, który obligował niemieckie władze do dbania o groby jeńców. W tym czasie część ciał żołnierzy francuskich oraz brytyjskich była ekshumowana i przenoszona do ich krajów. Z tych państw napływały również środki finansowe, mające na celu pielęgnację grobów. Niemniej jednak, przez brak zainteresowania władz ZSRR, miasto Piła przez wiele lat musiało przeznaczać rocznie 4000 marek niemieckich na utrzymanie trzech pilskich cmentarzy jenieckich. Niestety, w 1934 roku naziści zdewastowali część nekropolii, w tym kwaterę żydowską, gdzie macewy były używane do umacniania brzegów rzeki Gwdy w rejonie Leszkowa. Cmentarz przetrwał walki o miasto w styczniu i lutym 1945 roku w zadawalającym stanie.

Po wojnie

W latach 1949-1953 w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza powstał nowy cmentarz, na którym spoczęli żołnierze radzieccy oraz polscy, którzy zginęli w trakcie walk o Piłę. Niestety, sam cmentarz jeniecki z biegiem lat ulegał coraz większej degradacji, co było przyspieszone przez rozbiórkę ogrodzenia oraz bramy wejściowej. Rozebrano kaplicę, a także część pomników; wiele nagrobków zostało zniszczonych lub skradzionych. W 1983 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków, co zaowocowało częściową restauracją. W kolejnych latach zainstalowano nowe pomniki i odnowiono istniejące, a alejki zostały utwardzone, a niektóre nagrobki zrekonstruowane. Niestety, w późniejszych latach miały miejsce dalsze akty profanacji, takie jak niszczenie macew oraz kradzież metalowych elementów ogrodzenia pomników, szczególnie na początku XXI wieku.

Lokalizacja

Powierzchnia cmentarza znajduje się w południowo-wschodniej części Piły, oddalona o około 2,5 kilometra od jej centrum, co czyni go dogodnym miejscem zarówno dla odwiedzających, jak i dla mieszkańców. W odległości zaledwie 0,4 kilometra znajduje się przystanek kolejowy Piła Leszków, co ułatwia dostęp do tego znaczącego miejsca.

Cmentarz ulokowany jest przy asfaltowej drodze, która łączy szosy do Kaczor i Ujścia, konkretnej ulicy Na Leszkowie. Otoczenie cmentarza to rozległy kompleks leśny, który sięga ku Kaczorom i Kalinie, dodając temu miejscu naturalnego piękna oraz spokoju.

W bliskim sąsiedztwie cmentarza przebiegają linie kolejowe Piła-Bydgoszcz oraz Piła-Poznań, co czyni to miejsce nie tylko cichym, ale również dobrze skomunikowanym.

Na przeciwległej stronie drogi znajdują się inne cmentarze, w tym wojenny, na którym spoczywają żołnierze radzieccy oraz polscy z okresu II wojny światowej, a także cmentarz ewangelicki. To sprawia, że okolica jest bogata w historię i wartości kulturowe.

Rozplanowanie

Nekropolia położona na obszarze o powierzchni 2,07 ha, zajmuje prostokątny kształt. Ten spokojny teren znajduje się u podnóża stromej krawędzi doliny Gwdy, co nadaje mu wyjątkowego uroku. Otaczają go lasy sosnowe, które przeplatają się z drzewami dębowymi i brzozami, tworząc naturalne tło dla tej miejsca pamięci.

Na cmentarzu znajdują się aleje, które obsadzone są starymi świerkami oraz dębami, dodającymi charakteru przestrzeni. W przeszłości nekropolia była ogrodzona; najpierw ogrodzeniem drewnianym, a następnie siatkowym, które po wojnie zastąpiono żelbetowym z prefabrykatów. Niestety, w okresie PRL ogrodzenie zostało rozebrane. W obrębie ogrodzenia umieszczono dwie ozdobne bramy: główną, której szczyt wieńczą trzy krzyże (środkowy prawosławny oraz dwa łacińskie po bokach), oraz boczną bramę prowadzącą do kwatery żydowskiej. Obecnie granice cmentarza wyznacza jedynie żywopłot z śnieguliczki.

Układ nekropolii jest dobrze przemyślany i regularny. Przy wejściu znajduje się aleja główna, a poza nią rozciągają się równoległe i prostopadłe alejki. Mogiły są starannie ustawione w prostych rzędach, co ułatwia orientację w tym wzruszającym miejscu. Cmentarz został podzielony na dwanaście kwater, które zorganizowano według przynależności narodowej i wyznaniowej. Na przykład, w trzeciej kwaterze znajdują się żołnierze brytyjscy, natomiast w siódmej spoczywają żołnierze rosyjscy wyznania muzułmańskiego.

Kaplica

Na rosyjskiej sekcji cmentarza do niedawna istniała greckokatolicka kaplica pw. Zmartwychwstania Pańskiego. Jej budowa była w dużej mierze wynikiem hojności jeńców rosyjskich wyznania greckokatolickiego, którzy pragnęli upamiętnić swoich zmarłych towarzyszy. Kamień węgielny kaplicy został położony 21 maja 1915 roku, a jej poświęcenie miało miejsce 29 grudnia tego samego roku.

Budowla przedstawiała niewielki obiekt o kwadratowym planie, dekorowany cebulastymi wieżyczkami, które kończyły się prawosławnymi krzyżami. Wewnątrz kaplicy znajdował się prosty ołtarz, a na nim umieszczono obraz, symbolizujący zmartwychwstanie, stworzony przez jednego z jeńców.

Kaplica przestała istnieć prawdopodobnie w latach bezpośrednio po II wojnie światowej, bowiem inwentaryzacja z 1957 roku już jej nie wspomina. Całkiem możliwe, że jedna z jej pozostałości to fundamenty usytuowane w północno-wschodniej części cmentarza.

Pomniki

Wielowyznaniowy i wielonarodowościowy charakter cmentarza sprawił, że początkowo nie zdecydowano się na wzniesienie centralnego monumentu. Zamiast tego, zdecydujący wkład w jego wygląd wniosły liczne pomniki, które upamiętniają żołnierzy pochodzących z różnych armii, wyznań oraz narodowości. Fundatorem wielu z nich byli sami jeńcy bądź ich rodacy. Obecnie z tych dzieł ocalały zaledwie trzy, a każdy z nich odbiega stylem i formą, odzwierciedlając unikalne historie związane z ich powstaniem.

Pomnik żołnierzy rosyjskich narodowości polskiej, litewskiej i łotewskiej

Ten szczególny monument znajduje się w rzymskokatolickiej strefie cmentarza. Jego powstanie było efektem inicjatywy obozowego kapelana polskich żołnierzy – ks. Józefa Bakalarczyka. Prowadzono zbiórkę pieniędzy zorganizowaną przez dr. Jana Karchowskiego z Poznania, który sam złożył znaczną sumę na ten cel. Pomnik został wzniesiony w poznańskiej firmie S. Michalskiego i poświęcony przez ks. Bakalarczyka latem 1916 roku. Jest to najstarszy polskojęzyczny pomnik w Piłę. Uformowany z białego marmuru, przyjmuje kształt krzyża umieszczonego na wysokim postumencie. Dwie duże śruby, występujące na krzyżu, stanowią pozostałość po figurze Chrystusa. Na przedniej stronie cokołu umieszczono tablicę z cytatem z Apokalipsy św. Jana:

I otrze Bóg wszelką łzę z oczu ich a śmierci dalej nie będzie, ani smutku, ani krzyku, ani boleści. Objaw. św. Jana 21,4. zmarłym w niewoli jeńcom Polakom, Litwinom i Łotyszom poświęcają Rodacy. 1916.

Ten sam tekst znalazł się także na bocznych ścianach w różnych językach, czyli litewskim i łotewskim. Z kolei na tylnej ścianie można odczytać napis:

Boże! Wznosimy prośby ducha / O zmartwychwstania byt – / Niech minie ciemność głucha / Zbawienia błyśnie świt!… Rodacy. 1916.

Pomnik umiejscowiony jest na platformie, która prowadzi do niego schody z piaskowca. Całość otoczona była ogrodzeniem składającym się z dwunastu słupków, połączonych łańcuchami, które wychodziły z paszczy lwich. W pobliżu ustawiono też dwie półokrągłe ławki.

Pomnik jeńców pochodzenia niemieckiego

Usytuowany w północno-zachodnim narożniku cmentarza, pomnik ten dedykowany jest rosyjskim żołnierzom pochodzenia niemieckiego, wyznania luterańskiego, którzy zmarli podczas niewoli w Pile. Przyjmuje formę piramidy skonstruowanej z polnych kamieni. Na jej szczycie znajduje się największy blok, na którym umieszczono ażurowy żeliwny krzyż. Na bloku wyryto krzyż oraz cytat z Listu do Hebrajczyków w języku niemieckim:

Es ist noch eine Ruhe vorhanden dem Volke Gottes.

W tłumaczeniu – Jest jeszcze odpoczynek dla ludu Bożego.

Pomnik żołnierzy brytyjskich

Ten obelisk, wykonany z czarnego bazaltu, jest umieszczony na cokole stworzonym z czarnych, polnych kamieni. Pomnik, będący owocem składek jeńców brytyjskich, odsłonięto na początku lipca 1916 roku. Na przedniej ścianie, w jej zwieńczeniu, wyryto krzyż opleciony gałązką palmową. Poniżej umieszczono napis:

Erected in memory of British soldiers who died in captivity. They did their duty. R. I. P.

Przerobione na polski – Wzniesiono ku pamięci żołnierzy brytyjskich, którzy zmarli w niewoli. Oni spełnili swój obowiązek. Na dolnej części przedniej oraz bocznych ścian pomnika umieszczono nazwiska zmarłych żołnierzy oraz ich jednostki. Ponadto, na tylnej ścianie obelisku znajduje się cytat z Księgi Hioba:

The Lord gave and the Lord hath taken away.

W tłumaczeniu – Bóg dał i Bóg wziął.

Inne pomniki

Wśród pozostałych dodatków cmentarza można również zauważyć duży krzyż prawosławny, który stoi na końcu głównej alei. Szkoda, że pozostałe trzy pomniki nie przetrwały do naszych czasów. Upamiętniały one:

• żołnierzy wyznania żydowskiego – z 1915 roku, masywna prostokątna kolumna zwieńczona gwiazdą Dawida na kuli, na tablicach napisy w językach: hebrajskim, niemieckim i rosyjskim; zniszczona przez hitlerowców,
• żołnierzy wyznania mahometańskiego – z 1916 roku, stela z piaskowca z cytatem z Koranu i napisem w języku arabskim, zwieńczona półksiężycem na kuli; zniszczona w okresie PRL,
• żołnierzy armii francuskiej i belgijskiej – z 1915 roku, stela z napisem w języku francuskim zwieńczona żeliwnym ażurowym krzyżem; zniszczona w okresie PRL.

Powojenne pomniki

W 1984 roku, pośrodku cmentarza ustawiono pomnik z dużych ciosów wapienia pińczowskiego, który ma na celu upamiętnienie wszystkich jeńców tu pochowanych. Z tego samego roku, i wykonany z tego samego materiału, podobną formę przybrała kompozycja nieregularnych bloków ustawiona przy głównym wejściu, na których wyryte są daty 1914–1918.

Nagrobki

W początkowych latach istnienia cmentarza jeńcy byli upamiętniani przy pomocy drewnianych krzyży z emaliowanymi tabliczkami. Z biegiem czasu, większość nagrobków przybrała formę prostych, betonowych krzyży, które były produkowane masowo w ograniczonych wersjach.

Każdy z nagrobków oznaczony jest numerem porządkowym; przykładowo, ostatni grób miał numer 2967. Na części krzyży można także znaleźć imię i nazwisko zmarłego, zapisane zarówno w alfabecie łacińskim, jak i cyrylicy. Warto zauważyć, że istnieje wiele krzyży, które pozostają bezimienne i posiadają jedynie numer identyfikacyjny.

Wśród nagrobków znajdują się także groby oficerskie, z których kilkanaście przetrwało do dzisiaj. Najczęściej są to nagrobki rosyjskie, które pod względem kształtu przypominają nagrobki cywilne.

Znajdziemy tutaj również odmienną formę nagrobków muzułmańskich oraz żydowskich. Nagrobki muzułmańskie, z zachowanych 19 steli, wykonane są z szarego piaskowca, uformowane w zamknięcie u góry łuku. W górnej części każdej z nich umieszczono symbolizujący islam półksiężyc oraz gwiazdę, a poniżej widnieje początek cytatu z Koranu, imię i nazwisko jeńca oraz rok jego śmierci – wszystko zapisane cyrylicą.

Macewy, reprezentujące nagrobki żydowskie, to trzy przetrwałe egzemplarze, w tym jeden innego typu. Mają one kształt stylizowany na tablice z Dekalogiem, są ozdobione napisami w języku hebrajskim i zakończone gwiazdą Dawida. Niestety, żadne nagrobki żołnierzy francuskich i belgijskich, wykonane z czarnego marmuru, nie przetrwały do dzisiaj.

---

Oceń: Cmentarz jeniecki w Pile-Leszkowie

---