Stanisław Staszic

---

Życiorys

Stanisław Staszic, urodzony w zamożnej rodzinie, znał życie miejskie od najmłodszych lat. Jego ojciec, Wawrzyniec, oraz dziadek pełnili funkcje burmistrzów Piły, a matka, Katarzyna z Mędlickich, również zasłynęła jako burmistrzanka pilska. Na wczesnym etapie edukacji uczęszczał do Kolegium jezuitów w Poznaniu, gdzie kształtował swoje umiejętności. Po ukończeniu seminarium duchownego w tym samym mieście uzyskał święcenia kapłańskie na przełomie lat 1778 i 1779, a następnie, w roku 1779, został duchownym.

Warto zaznaczyć, że w dniu 9 lipca 1778 roku, Staszic został mianowany na kanclerstwo kolegiaty szamotulskiej, co wiązało się z uzyskaniem dochodów z dóbr w Jankowicach. Jednak z tej funkcji ustąpił 2 grudnia 1796 roku. W latach 1779–1781 Staszic kontynuował naukę za granicą, gdzie studiował nauki przyrodnicze i fizykę, początkowo w Paryżu w Collège de France, gdzie zetknął się z ideami G.L. Buffona. Nie zabrakło mu również powieści o Alpy i Apeniny, które odwiedzał w tym okresie.

Po powrocie do ojczyzny w 1781 roku, Staszic objął posadę wychowawcy synów znanego kanclerza, Andrzeja Zamoyskiego. W roku 1782 obronił doktorat z obojga praw w Akademii Zamojskiej, gdzie zyskał także katedrę języka francuskiego, którą prowadził do roku 1784. Jego zamiłowanie do nauki i podróży zaowocowało jeszcze dwoma wyjazdami zagranicznymi – pierwszy w latach 1790–1791 do Wiednia i Włoch, a drugi w latach 1794–1797 do Wiednia.

Na początku Sejmu Czteroletniego Staszic przebywał w Warszawie. Po śmierci A. Zamoyskiego w lutym 1792 roku, został doradcą finansowym wdowy, co spowodowało napięcia z byłymi wychowankami. W jedynym momencie, w marcu 1793 roku, pojawił się w Warszawie. W 1797 roku, po zgonie Konstancji Zamoyskiej, był przedmiotem procesu o sfałszowanie skryptu dłużnego, zakończonego ugodą. Staszic, dzięki swoim badaniom geologicznym i geograficznym, w latach 1798–1799 prowadził różnorodne podróże naukowe po kraju.

Wiosną 1800 roku nabył dobra hrubieszowskie, które formalnie stały się jego własnością po dziesięciu latach, 19 sierpnia 1811 roku. Dwa lata później, w 1801, kupił domy na siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Nauk, do którego dołączył w roku 1800. Jesienią 1804 roku Staszic znów udał się za granicę, podróżując przez Wrocław, Drezno i Paryż, a w czerwcu 1805 roku powrócił do kraju. Dwa miesiące później podjął się wyprawy geologicznej w Tatry, zdobywając Krywań i Łomnicę.

Jako jeden z wiodących reformatorów oraz uczonych okresu oświecenia, Staszic był filozofem, który głosił monistyczną koncepcję rozwoju. W 1812 roku w folwarku Jarosławiec założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, stając się prekursorem spółdzielczości w Polsce. Koncepcje ideowe bliskie były mu do fizjokratyzmu i panslawizmu, a w obszarze reform systemowych jego działania miały kluczowe znaczenie w Sejmie Wielkim.

Staszic miał również kontrowersyjny stosunek do Żydów, a w jego publikacji z 1790 roku, „Przestrogi dla Polski”, opisywał ich w pejoratywny sposób. Z czasem jego antysemityzm się nasilił, a jego niechęć do judaizmu obiektywnie krytykowała Talmud, nawołując do zastąpienia judaizmu nową religią.

Zaangażował się także w rozwój przemysłu, pełniąc rolę geologa i badacza. W 1825 roku opublikował wyniki swoich badań dotyczących Gór Izerskich i Karkonoszy, a w latach 1816–1824 pełnił funkcję dyrektora generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego, gdzie opracował plan dla Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Staszic zainicjował także wznowienie eksploatacji węgla kamiennego ze złoża Reden.

Był również mecenasem, promując wynalazcę Abrahama Sterna. Po jego śmierci w 1826 roku, został pochowany w kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny na Bielanach, w Warszawie, a pogrzeb przyciągnął 14 tysięcy uczestników. Zgodnie z jego wolą, część majątku przekazano na cele charytatywne, w tym na Szpitala Dzieciątka Jezus, oraz wsparcie dla pomnika Mikołaja Kopernika, Instytutu Głuchoniemych oraz innych instytucji.

Po jego śmierci grób Staszica stał się miejscem spotkań dla młodzieży i patriotów, a w XX wieku został odnowiony dzięki staraniom rektora Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, profesora Ryszarda Tadeusiewicza. Odsłonięcie odnowionego nagrobka miało miejsce 1 grudnia 1999 roku.

Odznaczenia

Stanisław Staszic, znany jako jeden z wybitnych przedstawicieli polskiego Oświecenia, otrzymał liczne wyróżnienia za swoje zasługi. W dniu 31 lipca 1818 roku, został uhonorowany Orderem Orła Białego, co stanowi jedną z najwyższych nagród w ówczesnej Polsce.

Oprócz tego, w ramach Królestwa Kongresowego, Staszic stał się kawalerem Orderu Świętego Stanisława 1. klasy, co podkreśla jego znaczenie oraz wpływ w społeczeństwie tego okresu.

Upamiętnienie

Stanisław Staszic, postać historyczna o znaczącym wpływie na polskie szkolnictwo, doczekał się wielu form upamiętnienia, które świadczą o jego niezatartej obecności w polskiej kulturze.

Podczas ceremonii pogrzebowych, na których oddano mu hołd, wykonano utwory upamiętniające jego osobę. Nauczyciel Fryderyka Chopina, Józef Elsner, stworzył kompozycje, w tym Kantatę z wierszem polskim, przypisaną ministrowi Staszicowi. Utwór ten jest przeznaczony na pięć głosów i towarzyszy mu pięciogłosowy kanon, stworzony na potrzeby Szkoły Muzycznej Konserwatorium, jednak wykonany bez instrumentów.

W literaturze, Staszic zyskał również przedstawienie w opowiadaniu autorstwa Mary Anne Hoare, pt. Nie sądź!, które ukazało się w magazynie Household Words, redagowanym przez Karola Dickensa, w roku 1851. Dodatkowo, biografia związana z jego życiem, zatytułowana Pucharek ze srebra, powstała dzięki twórczości Hanny Muszyńskiej-Hoffmannowej i została opublikowana w Warszawie w 1968 roku.

Warto zaznaczyć, że Marian Brandys poświęcił Staszicowi cały rozdział w swojej książce Generał Arbuz, wydanej w Warszawie w 1988 roku. Stanisław Staszic stał się także patronem blisko 200 szkół oraz uczelni. Od 1969 roku jest patronem Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH) w Krakowie, a wiele z tych szkół należy do Ogólnopolskiego Towarzystwa Szkół Staszicowskich, utworzonego w 1987 roku.

Pomniki upamiętniające Staszica można znaleźć w różnych miastach Polski, m.in. w Ciechocinku (1961), Częstochowie (1974), Dąbrowie Górniczej (1962), Hrubieszowie (1922), Jarosławcu (1926), Kielcach (1906), Krakowie (1901), Łodzi (1984), Oblęgorku (1901), Pile (dwa pomniki – 1960, 1991), Poznaniu (1967) oraz w Warszawie (1976).

Od 1889 roku, we Lwowie, funkcjonowało Towarzystwo imienia Stanisława Staszica, które zajmowało się publikowaniem książek dotyczących historii, polityki i zagadnień społecznych. Z kolei w Pile, od 1998 roku, regularnie ukazuje się seria wydawnicza „Zeszyty Staszicowskie”. Do roku 2016 wydano 10 tomów tej serii w dwuletnich odstępach.

Staszic został również upamiętniony w Kopalni Soli w Wieliczce, gdzie jedna z komór została nazwana jego imieniem i jest dostępna dla turystów. Imieniem Staszica nazwano staw w Tatrach, górę na Spitsbergenie (Norwegia), komorę jaskini na Podolu (Ukraina), a także wiele minerałów i skamieniałości, przypisując im jego nazwisko. Warta uwagi jest także polska moneta kolekcjonerska z wizerunkiem Staszica, wyemitowana w 1992 roku o nominale 200 000 zł, wykonana ze srebra próby 750.

Wizerunek Stanisława Staszica można znaleźć także na banknotach o nominale 50 000 zł, które były w obiegu od 1989 do 1996 roku, a ich emisje miały miejsce 1 grudnia 1989 roku oraz 16 listopada 1993 roku. W uznaniu zasług Stanisława Staszica dla polskiego szkolnictwa, 3 czerwca 2015 roku odsłonięto jego posąg przed gmachem Rektoratu Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach.

Imię Stanisława Staszica nosi ponad dziesięć liceów ogólnokształcących w Polsce, między innymi:

• Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Ciechocinku,
• I Liceum Ogólnokształcące im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie,
• I Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Lublinie,
• VI Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Stanisława Staszica we Lwowie,
• Liceum Ogólnokształcące nr I im. Stanisława Staszica w Ostrowcu Świętokrzyskim,
• IV Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Sosnowcu,
• III Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Stanisława Staszica w Stanisławowie,
• II Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Starachowicach,
• II Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Tarnowskich Górach,
• XIV Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Warszawie,
• I Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Zgierzu,
• II Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Pile.

Twórczość

Dzieła

Stanisław Staszic, jako wybitny myśliciel i pisarz, stworzył wiele znaczących prac, które są ważnym elementem polskiej literatury. Wśród jego dzieł można wymienić następujące tytuły:

• Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Warszawa 1787,
• Przestrogi dla Polski, Warszawa 1790,
• Uwagi zakordonowego obywatela pruskiego, Toruń 1793,
• O ziemiorództwie gór dawnej Sarmacji, a później Polski, Warszawa 1806,
• O statystyce Polski, Warszawa 1807,
• Do Sejmu, Warszawa 1808,
• O ortografii, Warszawa 1814,
• Ostatnie moje do spółrodaków słowo, Warszawa 1814,
• Przemowy do uczniów, Warszawa 1814,
• Myśli o równowadze politycznej w Europie, Warszawa 1815,
• O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski, Warszawa 1815,
• Pochwała Ludwika Gutakowskiego, Warszawa 1816,
• Pochwała Andrzeja Zamoyskiego, Warszawa 1816,
• O przyczynach szkodliwości Żydów, Warszawa 1816,
• Dzieła, t. 1–9, Warszawa 1816–1820,
• Ród ludzki, Warszawa 1819–1820,
• Pochwała Stanisława Potockiego, Warszawa 1825.

Przekłady

W dorobku Staszica znajduje się również wiele przekładów, które przyczyniły się do rozwoju polskiej literatury oraz myśli filozoficznej. Oto niektóre z nich:

• Jean Baptiste Racine, Religia, Warszawa 1779,
• Voltaire, O zapadnieniu Lizbony, Warszawa 1779,
• Georges Leclerc Buffon, Epoki natury, Warszawa 1786,
• Jean-Pierre Claris de Florian, Numa Pompiliusz, drugi król Rzymu, Warszawa 1788,
• Antoine Léonard Thomas, Pochwała Marka Aureliusza, Warszawa 1789,
• Claude Carloman de Rulhière, Historia bezrządu Polski, Warszawa 1808,
• Homer, Iliada, Warszawa 1815.

Wydania zbiorowe współczesne

Współczesne wydania zbiorowe jego prac stanowią cenną skarbnicę wiedzy o myśli Stanisława Staszica. Warto zwrócić uwagę na następujące publikacje:

• Pisma pedagogiczne, Lublin 1926,
• Wybór pism, Warszawa 1948, 1952,
• O nauce, jej znaczeniu i organizacji, Warszawa 1952,
• Pisma filozoficzne i społeczne, t. 1–2, Warszawa 1954,
• Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, Wrocław 1956,
• Materiały do działalności pedagogicznej, Wrocław 1957.

Publikacje książkowe o Stanisławie Staszicu

Na temat życia i twórczości Staszica powstało wiele publikacji, które są istotnym źródłem wiedzy na temat jego wpływu na polską społeczeństwo i kulturę. Oto niektóre z nich:

• Zawadzki Stanisław, Stanisław Staszic. Szkic biograficzny, Lwów 1860,
• Uwagi nad politycznem, naukowem i filantropijnem działaniem Stanisława Staszica, Poznań 1873,
• Piórkiewicz Józef, Stanisław Staszic. Życiorys, Lwów 1898,
• Prószyński Konrad, O księdzu Stanisławie Staszycu, Warszawa 1906,
• Żylski Klaudiusz, Poglądy społeczno-polityczne Staszica, Lwów 1913,
• Grabowski Tadeusz, Stanisław Staszic jako pisarz społeczny, Warszawa 1916,
• Lange Antoni, Jak Staszic chciał uszczęśliwić wieśniaków, Warszawa 1916,
• Klaczko Julian, Autobiografia Staszica, Zamość 1920,
• Cieszkowski Stanisław, Stanisław Staszic, Filantrop, mąż stanu i uczony, Warszawa 1925,
• Barycz Henryk, Egzemplarz korektowy „Rodu ludzkiego” Staszica, Kraków 1926,
• Gawlik Mieczysław, Stanisław Staszic 1755-20.I. 1926. W setną rocznicę zgonu, Lwów 1926,
• Hahn Wiktor, Stanisław Staszic. Życie i dzieła, Lublin 1926,
• Kruszyński Józef, Stanisław Staszic a kwestia żydowska, Lublin 1926,
• Kukulski Zygmunt, Trzy dokumenty z życia Staszica, Lublin 1926,
• Leśniewski Czesław, Stanisław Staszic, jego życie i ideologia w dobie Polski Niepodległej (1755–1795), Warszawa 1926,
• Limanowski Bolesław, Stanisław Staszic, Warszawa 1926,
• Radlińska Helena, Stanisław Staszic, Warszawa 1926,
• Stanisław Staszic, red. Zygmunt Kukulski, Lublin 1926,
• Suchodolski Bogdan, Stanisław Staszic na tle epoki, Warszawa 1926,
• Szober Stanisław, O języku Staszica, Lublin 1926,
• Ptaszyński Edward, Poglądy Staszica na wychowanie, Lublin 1927,
• Hahn Wiktor, Bibljografja o Stanisławie Staszicu, Lublin 1928,
• Stanisław Staszic 1755 – 1826. Księga zbiorowa z ilustracjami, pod red. Zygmunta Kukulskiego, Lublin 1928,
• Włoch Zenon, Stosunek Stanisława Staszica do medycyny, Poznań 1935,
• Berger Adam, Patriarcha demokracji polskiej, Lublin 1946,
• Krokowski Stanisław, Stanisław Staszic, syn Ziem Odzyskanych, Poznań 1948,
• Pigoń Stanisław, Staszicowa „Oda do młodości”, Poznań 1951,
• Rostworowski Emanuel, Stanisław Staszic, Warszawa 1951,
• Bobińska Celina, Szkice o ideologach polskiego oświecenia. Kołłątaj i Staszic, Wrocław 1952,
• Bandura Ludwik, Poglądy pedagogiczne Stanisława Staszica, Warszawa 1956,
• Grzywicka Joanna, Ekonomiczne poglądy Staszica, Warszawa 1957,
• Nowacki Tadeusz, Materiały do działalności pedagogicznej Stanisława Staszica, Wrocław 1957,
• Szacka Barbara, Stanisław Staszic. Portret mieszczanina, Warszawa 1962,
• Koźmiński Karol, Stanisław Staszic, Warszawa 1965,
• Szacka Barbara, Stanisław Staszic, Warszawa 1966,
• Szacka Barbara, Teoria i utopia Stanisława Staszica, Warszawa 1965,
• Winnicka Halina, Stanisław Staszic, Warszawa 1965,
• Goetel Walery, Stanisław Staszic. Na 50 lecie Akademii Górniczo-Hutniczej im. St. Staszica w Krakowie, Kraków 1969,
• Sikora Jerzy, Stanisław Staszic, Katowice 1974,
• Stanisław Staszic – geologia – górnictwo – hutnictwo, red. Antoni Kleczkowski, Warszawa 1979,
• Chyra-Rolicz Zofia, Stanisław Staszic, Warszawa 1980,
• Molik Witold, Stanisław Staszic, Poznań 1980,
• Czarnecki Stanisław, Stanisław Staszic. Wystawa ze zbiorów Stanisława Czarneckiego, Lublin 1985,
• Stanisław Staszic. Wielki syn ziemi pilskiej, red. Roman Chwaliszewski, Piła 1986,
• Wysokiński Jan, Szlakiem Stanisława Staszica, Warszawa 1988,
• Olejniczak Józef, Stanisław Staszic w sztuce medalierskiej, Piła 1990,
• Czarnecki Stanisław, Postać Staszica utrwalona w nazewnictwie nauk o Ziemi, Piła 1994,
• Łotys Zbigniew, Stanisław Staszic. Filozof i reformator społeczny, Olsztyn 1999,
• Wójcik Zbigniew, Stanisław Staszic – organizator nauki i gospodarki, Kraków 1999,
• Stanisław Staszic i jego epoka, red. Bogdan Ziontek, Siedlce-Warszawa 2001,
• Kruszyński Józef, Stanisław Staszic a kwestia żydowska, Krzeszowice 2004,
• Stanisław Staszic. W 250 rocznicę urodzin, red. Edward Karasiński, Łódź 2005,
• Stanisław Staszic i jego epoka, red. Czesława Kucharska, Zbigniew Popławski, Piła 2006,
• Stanisław Staszic – myśliciel, pisarz, uczony, red. Hanna Cieniuszek, Warszawa 2006,
• Czarniecki Stanisław, Pokłosie staszicowskie, Piła 2009,
• Skodlarski Janusz, Nowe spojrzenie na poglądy i działalność Stanisława Staszica, Łódź 2010,
• Olejniczak Józef, Pod znakiem Staszica. Katalog zbiorów Muzeum Stanisława Staszica w Pile, Piła 2011,
• Stanisław Staszic dla współczesności, Nowe odczytanie idei staszicowskich, red. Agnieszka Rusinek, Kraków 2012.

W opinii potomnych

– „Wzorowy urzędnik”, „dobry i prawy obywatel”, „rzadki dobroczyńca”, „przyjaciel ludu”, „wzorowy syn ojczyzny” – to tylko niektóre z epitetów, które pojawiły się w mowach wygłoszonych na pogrzebie Stanisława Staszica.

– Z kolei Kajetan Koźmian (1771–1856), znany poeta, ukazał Staszica w intrygujący sposób:

Pewnego fabrykanta zna cała Warszawa,
Któremu się koncepta sypią jak z rękawa,
W dzień gryzmoli, co we śnie przejdzie mu przez głowę,
Kodeksa wiejskie, leśne, graniczne, handlowe,
Statuta, urządzenia, uchwały,
Zaledwie w nich policzyć można rozdziały.

– Karol Bohdanowicz (1864–1947), inżynier górnik i geolog, podkreślał znaczenie intelektualnych autorytetów w społeczeństwie:

Szczęśliwy ten naród, który w przełomowych epokach swego życia ma wśród siebie umysły silne i jasne, które są nie tylko sterem dla swego pokolenia, lecz i pochodnią dla następnych.

– Fryderyk Florian Skarbek (1792–1866), ekonomista i publicysta, zwrócił uwagę na pewne cechy Staszica:

Powierzchowność jego, wprawdzie miła i poważna, była nieraz przedmiotem żartów, w skutku niedbałości o siebie samego pod względem już to ubioru, już to mieszkania i ekwipażu, słowem całego sposobu życia. Gruntownie uczony i opiekun tak nauk, jako też tych, którzy im się poświęcali, był – rzec śmiało można – dziwacznym pisarzem, kiedy go porywała poetycka wena opiewania niemiarowym i nierymowym wierszem Rodu ludzkiego, językiem prawie dla nikogo z ziomków niezrozumiałym. Pomimo tego wszystkiego, przez niezachwianą prawość i moc charakteru, przez sposób użycia majątku swego i przez wyrzeczenie się wszelkich względów osobistych dla dobra kraju, zjednał sobie wreszcie takie powszechne poważanie, jakiego nie osiągnął żaden inny pojedynczy obywatel, który stanowczo na los kraju nie wpływał.

– Fragment opowiadania „Judge Not!” autorstwa Mary Anne Hoare, opublikowanego w periodyku Household Words (25 stycznia 1851) pod redakcją Karola Dickensa, przedstawia żywy obraz społeczeństwa tamtych czasów:

Młodzieńcy przystanęli, aby przyjrzeć się postaci, której dziwaczność przykuła ich uwagę. Był to człowiek liczący na pozór pięćdziesiąt do sześćdziesięciu lat życia. Jego wyszarzały i wytarty płaszcz ongiś był prawdopodobnie czarny, a szeroki kapelusz ocieniał twarz pomarszczoną i wychudłą; mimo wielce wymizerowanego wyglądu osobnik ów atoli szedł zdecydowanym i szybkim krokiem. Zatrzymawszy się przy jednym ze straganów pod kolumną, kupił kawałek chleba wartości około pół pensa, spożył część tego chleba, resztę schował do kieszeni i podążył dalej w kierunku pałacu generała Zajączka, namiestnika Królestwa, który w czasie nieobecności cesarza Aleksandra sprawował władzę królewską w Polsce. – Czy znasz tego człowieka? – zwrócił się z zapytaniem do kolegi student obserwujący starca. – Nie znam, lecz sądząc z jego ponurego wyglądu domyślam się, że jest to prawdopodobnie przedsiębiorca pogrzebowy. – O, jakże się mylisz, przyjacielu! Przecież to Stanisław Staszic we własnej osobie.

– Czesław Leśniewski (1888–1947), historyk kultury, dostarcza wglądu w materialne aspekty życia Staszica. Wspomina on pewne zdarzenie, które ukazuje Staszica jako człowieka oszczędnego:

Obraz Staszica-kapitalisty dobrze pokazuje następujące zdarzenie. Otóż kiedy wykonawcy jego testamentu przystąpili do spisania pozostałego po nim majątku, w tym gotówki, przez cztery godziny przeszukiwali jego mieszkanie, by w końcu „w ukryciu między papierami” znaleźć worki z pieniędzmi, w których było 5868 złotych monet o równowartości ponad 117 tys. złp (kwota równa prawie 6-letniej pensji Staszica jako ministra stanu Królestwa Polskiego). Dla kompletności tego obrazu trzeba dodać, że były to dukaty holenderskie – waluta uchodząca w ówczesnej Europie za najpewniejszą (20 kg prawdziwego złota!). „Istny obraz skąpca, rzec by można, i to skąpca przezornego”.

---

Oceń: Stanisław Staszic

---