Jo Mihaly

---

Rodzina i życie prywatne

Jo Mihaly, będąc czwartym dzieckiem Margarethe Golz-Kuhr (1875–1924), miała niezwykle bogate życie rodzinne. Jej matka była utalentowaną nauczycielką śpiewu, pianistką oraz dyrektorką Mistrzowskiej Szkoły Aktorskiej i Wokalnej w Berlinie. Z kolei jej ojcem był architekt Richard Kuhr (1865–1921). Niestety, zanim Jo przyszła na świat, jej rodzice zdecydowali się na rozstanie i podział opieki nad swoimi dziećmi. Elfriede, zwana Piete, pozostała przy matce.

W początkowych latach życia wychowywała się u swoich dziadków, Berty (1852–1929) i Eduarda Golza (1840–1912). Eduard był kamieniarzem oraz radnym miejskim, znanym z realizacji wielu projektów budowlanych, w tym budowy tunelu dworca kolejowego oraz koszar piechoty w Pile. W 1912 roku Piete zaczęła spędzać czas z trzema braćmi, gdyż ojciec zawiódł w roli rodzica. W 1914 roku starsi bracia Piete wstąpili do marynarki handlowej, co wymusiło na jej babci Bercie przeprowadzkę z czwórką dzieci do mieszkania przy ul. Starej Dworcowej 17 (obecnie 14 Lutego), gdzie mieszkała również jej siostra.

W latach 1914–1917 Piete uczęszczała do miejskiego liceum Cesarzowej Augusty Wiktorii w Pile, a w 1917 podjęła pracę w domu dziecka, opiekując się niemowlętami. Zdobyła również umiejętności w zakresie maszynopisania, stenotypii i pielęgniarstwa.

W 1920 roku wyjechała do Berlina, gdzie wspierała matkę w prowadzeniu Mistrzowskiej Szkoły Dramatu i Muzyki, jednocześnie intensywnie ćwicząc swoje umiejętności wokalne. Potajemnie studiowała balet klasyczny oraz taniec nowoczesny, finansując swoje zajęcia z własnych oszczędności. Uczyła się od prof. Ottona Haas-Heyego oraz awangardowej tancerki Berthe Trümpy.

Rok 1924 przyniósł tragiczną zmianę w jej życiu, gdyż zmarła jej matka, co spowodowało dwuroczne załamanie nerwowe. W 1927 roku Jo wyszła za mąż za Leonarda Steckela i zamieszkała w berlińskiej „czerwonej kolonii artystów”, w kamienicy przy Breitenbachplatz, gdzie mieszkała w otoczeniu wielu wybitnych twórców.

Na początku lutego 1933 roku Jo urodziła córkę Anję Barbarę (po mężu Ott), jednak jeszcze w tym samym roku podjęła decyzję o emigracji do Szwajcarii. Po II wojnie światowej osiedliła się w Frankfurtu nad Menem, gdzie latem 1946 roku mąż zabrał ją z powrotem do Szwajcarii. Ich małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1949 roku, a Jo przeniosła się do Ascony, gdzie zamieszkała przez czterdzieści lat.

W 1951 roku przeszła na katolicyzm, co miało znaczący wpływ na jej życie. Od 1963 do 1977 roku mieszkała w domu swojego przyjaciela oraz mentora, Carla Seliga, w Neufahrn w Bawarii, gdzie często przebywała z córką.

Jo Mihaly zmarła po krótkiej chorobie. Została pochowana na cmentarzu w Seeshaupt, obok swojego wnuka Oliviera.

Dziennik z I wojny światowej

W latach 1914-1918, od sierpnia do listopada, Piete prowadziła dziennik, w którym dokładnie dokumentowała wydarzenia z Piły oraz relacje dotyczące swojej rodziny i najbliższych przyjaciół. W szczególności zwróciła uwagę na działalność swojej babci, która pracowała w punkcie Czerwonego Krzyża, znajdującym się na dworcu kolejowym w Pile.

Wiele lat później, dziennik ten został przypadkowo odkryty. Pierwsze jego wydanie ukazało się w 1982 roku z przedmową napisaną przez Horsta Budjuhna, niemieckiego twórcę, który urodził się w Bydgoszczy i przez krótki czas był mieszkańcem Piły. Od tego czasu, publikacja doczekała się kilku wznowień: drugie wydanie pojawiło się w 1984 roku, a trzecie – w formie kieszonkowej w 1986 roku.

W 1998 roku, zaprezentowano angielskie tłumaczenie dziennika zatytułowane There we’ll meet again. The young German girls diary of the First World War. Tłumacz, Walter Wright, w trakcie pracy nad tekstem, odbył wędrówkę śladami autorki.

Przed wydaniem dziennika Piete Kuhr w wersji polskiej, dokument ten był wykorzystywany w Piłę jako cenne źródło historyczne dotyczące dziejów miasta oraz inspirował do organizacji różnorodnych wydarzeń kulturalnych. Na przykład, w 2007 roku miały miejsce Spotkania po latach z Piete Kuhr/Jo Mihaly, podczas których jej życie i twórczość omawiano szerszej publiczności. Ponadto, w I Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie oraz w Pilskim Domu Kultury przedstawiano inscenizacje oparte na jej dzienniku.

Warto podkreślić, że odbywały się także sesje popularnonaukowe oraz wykłady skierowane do uczniów. W 2010 roku w galerii „Labirynt” Pilskiej Spółdzielni Mieszkaniowej zorganizowano poetycko-literackie spotkanie na rzecz upamiętnienia jej twórczości. Już w 2014 roku Muzeum Okręgowe w Pile zorganizowało wystawę zatytułowaną Piła w okresie I wojny światowej 1914–1918, gdzie gościem specjalnym był Thomas B. Schumann, opiekun spuścizny po Jo Mihaly.

W 2015 roku dziennik Piete Kuhr stał się inspiracją do powstania dokumentu Piła w czasach Wielkiej Wojny, stworzonego przez regionalistę Jana Szwedzińskiego we współpracy z historykiem Markiem Fijałkowskim z Muzeum Okręgowego w Pile oraz Wiesławą Szczygieł-Kusowską, która aktywnie animowała życie kulturalne w Pile. Dokument ten został wyemitowany w TV Astra jako 88. odcinek cyklu Tajemnice historii. Dodatkowo, stacja ta zrealizowała film Piła oczami Elfriede „Piete” Kuhr, wyreżyserowany przez Piotra Gadzinowskiego i Pawła Michała Różyckiego. W dniu urodzin Piete Kuhr, aktorka Katarzyna Węglicka czytała fragmenty wojennego dziennika, a wydarzenie miało miejsce w Regionalnym Centrum Kultury w Pile. Ponadto, nauczyciele z pilskich szkół organizowali wycieczki śladami Piete Kuhr.

W 2015 roku, na konferencji naukowej, zorganizowanej przez Uniwersytet Adama Mickiewicza oraz Akademię Muzyczną w Poznaniu, pod hasłem Kobiety i/a doświadczenie wojny 1914–1945, Wiesława Szczygieł-Kusowska wygłosiła referat zatytułowany Piete idzie na wojnę, który znalazł się następnie w publikacji pokonferencyjnej.

W 2017 roku wspomniana Wiesława Szczygieł-Kusowska, we współpracy z Janem Szwedzińskim, doprowadziła do wydania polskiej wersji dziennika, który ukazał się pod tytułem „…znów się tam spotkamy!”. Wojenny dziennik dziewczynki 1914–1918. Dzięki stypendium Marszałka Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie kultury oraz przez to, że w 2009 roku córka artystki przekazała prawa do tłumaczenia dziennika miastu Piła, możliwe było opracowanie tego tekstu. Wydanie książki zrealizowano również dzięki crowdfundingowi.

Twórczość

Jo Mihaly, jako utalentowana aktorka, zadebiutowała w 1923 roku w roli Piety. Została członkinią zespołu Haas-Heye-Ballett, a jej występy obejmowały liczne tournee po Niemczech oraz Europie. W jej repertuarze znaleźć można kabaret, rewie, wodewile, a nawet sztuki cyrkowe. Na prośbę babci przyjęła artystyczny pseudonim Jo Mihaly.

Rok 1926 był szczególny, ponieważ rozpoczęła współpracę z Lisą Ney oraz Lou Eggers w Teatrze Trzech Miast, obejmującym Chorzów, Bytom i Gliwice. W tym okresie stworzyła swoje pierwsze etiudy choreograficzne, takie jak Robotnik (Der Arbeiter) oraz Krzywdę (Leid). Ujęła także widownię układem grupowym Bajeczne tańce (Tanzmärchen). W następnym sezonie artystycznym debiutowała w Berlinie na scenie Teatru Ludowego (Volksbühne), odgrywając rolę Tytanii w Śnie nocy letniej Williama Szekspira. W czasie pracy nad tym dziełem poznała Leonarda Steckela, który stał się jej mężem.

Po ślubie Jo stworzyła oryginalny recital, który składał się z choreograficznych etiud mających pacyfistyczne przesłanie. Oprócz układów tanecznych, sama zaprojektowała kostiumy i przygotowała muzykę do swojej produkcji. Do choreografii należały utwory takie jak Kwiat z podwórza (Blume im Hinterhof), Wizja wojny (Vision eines Krieges) oraz Judyta zabija Holofernesa (Judith erschlägt den Holofernes). Wystąpiła w mundurze brata oraz w wojskowych butach wuja, stając się personifikacją wojny. Te spektakle przyniosły jej duże uznanie i popularność pomiędzy 1928 a 1933 rokiem.

Jo Mihaly związała się z Bractwem Włóczęgów (Bruderschaft der Vagabunden) i nawiązała bliską przyjaźń z jego założycielem, Gregorem Gogiem oraz jego żoną Anni Geiger-Hof. Publikowała swoje teksty, w tym reportaże, wiersze i opowiadania, w czasopiśmie ruchu zatytułowanym „Wieści” (Der Kunde). Jej zaangażowanie miało miejsce również podczas zielonoświątkowego Międzynarodowego Kongresu Włóczęgów w Stuttgarcie, gdzie zaprezentowała swoje rysunki oraz wycinanki. W Stuttgarcie miały premierę jej pierwsze książki, każda wzbogacona o rysunki autorki, w tym Ballada o nędzy (Ballade vom Elend) oraz powieść Michael Arpad i jego dziecko (Michael Arpad und sein Kind), która zyskała rozgłos, ale niestety znalazła się na liście książek zakazanych w III Rzeszy.

Kiedy w 1933 roku odmówiła przyjęcia tytułu Narodowej Artystki Rzeszy, zdawała sobie sprawę z rosnących trudności związanych z żydowskim pochodzeniem swojego męża. Decyzję o emigracji do Szwajcarii przyspieszyły narodziny córki oraz ich zaangażowanie społeczne. Po przeprowadzce do Zurychu, gdzie mąż Jo był aktorem i reżyserem, artystka objęła rolę liderki zespołu agitacyjno-propagandowego „Nowy Chór”, z którym organizowała występy na terenie całego kraju.

W Szwajcarii jej twórczość koncentrowała się na inscenizacjach, takich jak Uwaga – dzieci! (Vorsicht, Kinder!) oraz Czerwona nić (Der Rote Faden). Po 1933 roku rzadko występowała jako tancerka, ale zyskała uznanie w 1935, kiedy zastąpiła słynną Alessandrę Moissi w recitalu na scenach Schauspielhaus i Volkbühne w Zurychu. Ten sam występ powtórzyła w 1947 roku w mniejszej sali.

W roku 1942 opublikowała swoją powieść Opiekun Brata (Der Hüter des Bruders), która została przygotowana na konkurs organizowany w USA dla niemieckich pisarzy emigrantów. Otrzymała entuzjastyczne recenzje, a po jej wydaniu w Zurychu, książka została przetłumaczona na wiele języków. W Polsce ukazała się dzięki Państwowemu Instytutowi Wydawniczemu w 1951 roku jako Obrońca brata swego, podczas gdy w Niemczech wydano ją dopiero w latach siedemdziesiątych pod nowym tytułem Poszukiwany: Stefan Varesku (Gesucht: Stepan Varesku). Książka była kilkakrotnie wznawiana, ostatnio w 1990 roku.

W 1946 roku wydała tomik poezji Nie milczeliśmy. Wiersze z obcego kraju (Wir verstummen nicht. Gedichte in der Fremde) w współpracy z L. Ajchenrandem oraz S. Hermlinem. W Stuttgarcie opublikowano jej powieść Kamienie (Die Steine). Po II wojnie światowej kontynuowała tworzenie opowiadań, wierszy, słuchowisk, sztuk teatralnych oraz książek dla dzieci, angażując się również w teksty krytyczne w prasie, radiu i telewizji. Organizowała „Rozmowy Literackie” aż do 1980 roku.

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, mieszkała w Neufahrn w Bawarii, gdzie zainicjowała pismo Miesiące, poświęcone kulturze regionu, a także klub dyskusyjny. Ostatnią rolą w jej karierze była postać narratorki w filmie Isy Hesse-Rabinovitch, zatytułowanym Duchy i goście. Pamięci Grand Hotelu Brissago (Geister und Gäste. In memoriam Grand Hotel Brissago) z 1989 roku, który miał swoją premierę już po jej śmierci.

W 2002 roku opublikowano niepublikowaną wcześniej powieść Auch wenn es Nacht is (Nawet jeśli jest to noc), która powstała w Szwajcarii, opowiadając o przeżyciach Niemki i Polaka uciekających z oblężonej przez Rosjan Piły w zimie 1945 roku.

Działalność społeczna

Wspólnie z mężem, Jo Mihaly zaangażowała się w szereg działalności mających na celu oporu przeciwko nazizmowi oraz lewicowych organizacji opozycyjnych. Do 1933 roku aktywnie uczestniczyła w Czerwonej Opozycji Związkowej, Czerwonej Pomocy oraz Związku Wolnomyślicieli.

Po przyjeździe do Szwajcarii w 1933 roku, Jo nie miała odpowiedniego pozwolenia na pracę, co sprawiło, że do 1949 roku pisała artykuły dla czołowych gazet w takich miastach jak Bazylea, Lucerna, Zurych oraz St. Gallen, a także współpracowała z emigracyjnym pismem „Uciekinier przez Granice”. W swoich publikacjach posługiwała się różnymi pseudonimami, takimi jak Jaques Michel, J. Josias czy Francesco Moletta.

W latach 1938-1939 działała jako agentka ruchu oporu, wspierając żydowskich uciekinierów. Osobiście zorganizowała powyżej stu wydarzeń kulturalnych w obozach dla uchodźców, co w praktyce oznaczało wykłady, odczyty, koncerty oraz spektakle. Dzięki jej staraniom wiele osób, które później zyskały wielką sławę (w tym G. Solti, L. Lindtberg, M. Sperber, F. Hochwälder i F. Bondy), miało szansę na debiut lub pierwsze występy. Podczas swoich wystąpień podkreślała nie tylko rolę poety w trudnych czasach, ale nawiązywała także do powstania Żydów w warszawskim getcie.

Jo była przewodniczącą Związku Kulturalnego Uchodźców oraz aktywnie wspierała różne akcje humanitarne, kulturalne, artystyczne i polityczne. Jej wsparcie dla emigrantów i uchodźców obejmowało również walkę o realizację ich praw, w tym sprzeciw wobec szwajcarskiej polityki azylowej.

W 1943 roku, Jo była jednym z współzałożycieli Ruchu Wolnych Niemiec. Rok później, skontaktowała się z 180 niemieckimi pisarzami, którzy byli emigrantami w Szwajcarii, aby ustanowić Stowarzyszenie Ochrony Niemieckich Pisarzy w tym kraju. W kolejnych latach stała się jedną z inicjatorek Międzynarodowego Stowarzyszenia Ochrony Niemieckich Pisarzy, a później pełniła funkcję jego przewodniczącej od 1944 do 1946 roku oraz otrzymała tytuł honorowego członka.

W 1945 roku, Jo wyjechała do Frankfurtu nad Menem, aby w imieniu szwajcarskiego komitetu „Wolne Niemcy” dostarczyć cenne materiały, takie jak partytury muzyczne, przybory malarskie oraz książki, które były zebrane w Szwajcarii i niedostępne podczas rządów nazistowskich. Materiały te przyczyniły się do stworzenia Archiwum Niemieckiej Literatury Emigracyjnej w Frankfurcie.

Wzięła również udział w procesie odbudowy Niemiec, zostając członkinią komisji kultury rady miejskiej Frankfurtu nad Menem. Założyła Niezależne Niemieckie Towarzystwo Kultury, w ramach którego organizowała wystawy, odczyty oraz koncerty artystów, których twórczość została zakazana przez reżim nazistowski.

12 kwietnia 1946 roku w Stuttgarcie wygłosiła mowę na temat zadań pisarza w obecnych czasach, skierowaną do członków Stowarzyszenia Ochrony Pisarzy Niemieckich. W tym samym roku została powołana do Doradczej Komisji Wielkiej Hesji, będącej poprzedniczką Parlamentu Landu Hesji, gdzie zajmowała się kwestiami związanymi z kształceniem nauczycieli oraz reformą szkolnictwa.

Choć nie zdecydowała się na karierę polityczną, jej nazwisko zostało uwzględnione na piątym miejscu na liście wyborczej Komunistycznej Partii Niemiec do Krajowego Zgromadzenia Konstytucyjnego.

Nagrody

Jo Mihaly otrzymała liczne wyróżnienia na przestrzeni swojej kariery. Wśród najważniejszych nagród, które zdobyła, znajdują się:

• nagroda honorowa Zurychu w latach 1948, 1958 i 1960,
• Nagroda Kulturalna Ascony w 1979 roku.

Upamiętnienie

W 1991 roku powstał dwuczęściowy dokument zatytułowany Niemy krzyk. Przestrzeń, która we mnie płacze, będący wspólną produkcją francusko-niemiecką. Film ten stanowi hołd dla niemieckiego tańca ekspresjonistycznego, a Jo Mihaly została ukazana jako jedna z kluczowych tancerek swojej epoki. Przez jej osobę ukazano nie tylko talent, ale i wpływ, jaki wywarła na sztukę taneczną.

Dzięki staraniom Thomas B. Schumanna, wydawcy powieści Jo Mihaly, w Niemczech zorganizowano wystawę zatytułowaną Jo Mihaly – tancerka, pisarka, polityk, która obejmowała fotografie, dokumenty, listy, rękopisy, książki oraz obrazy. Ekspozycja została stworzona we współpracy z Krajowym Muzeum Prus Zachodnich w Münster oraz Fundacją Dom Gerharta Hauptmanna w Düsseldorfie.

W 2009 roku Muzeum Okręgowe w Pile wzbogaciło swoją kolekcję o popiersie Jo Mihaly autorstwa Wernera Müllera, które zostało podarowane przez córkę artystki. Jest to ważny element pamięci o twórczyni, który wzbogaca lokalną kulturę.

W 2011 roku w Szwajcarii opublikowano biografię Jo Mihaly autorstwa Niklausa Starcka, zatytułowaną Jo Mihaly i ludzka godność. Biografia ilustrowana, oraz zbiór jej listów miłosnych do Ticino, opracowanych przez Starcka i Anję Ott. Oba te prace przyczyniły się do szerszego poznania jej osoby i dziedzictwa.

Imię Jo Mihaly nosi jedna z ulic w Neufahrn. Ponadto w 2014 roku miejscowa szkoła przyjęła ją za patronkę. Uznała ją za przykład kreatywnej osoby, odważnej w obronie swoich przekonań, darzącej szacunkiem każdego człowieka, a zarazem otwartej na rozwijanie własnych pasji. Mihaly przez całe życie walczyła z nazizmem, ksenofobią oraz dyskryminacją rasową, co czyni ją szczególna postacią w historii. W tym samym roku niemiecka telewizja ARTE wyemitowała niemiecko-francusko-kanadyjski serial Pamiętniki Wielkiej Wojny, w którym jeden z odcinków był poświęcony pamiętnikowi Piete Kuhr.

W latach 2014–2015 Anja Tuckermann oraz Miranda Markgraf organizowały literacko-taneczne wieczory poświęcone Jo Mihaly w Niemieckim Archiwum Tańca, przeprowadzając je w miastach takich jak Magdeburg, Berlin oraz Kolonia. Były to wydarzenia, które miały na celu upowszechnienie wiedzy o jej twórczości oraz wpływie na kulturę taneczną.

W 2018 roku, w dniu rocznicy urodzin Jo Mihaly, na ścianie budynku w Pile, w którym się urodziła, odsłonięto pamiątkową tablicę. Napis na tablicy głosi: 25 kwietnia 1902 roku w tym budynku urodziła się Elfriede Alice Kuhr, autorka dziennika z I wojny światowej, tancerka, pisarka, działaczka, pacyfistka, emigrantka, jedna z wielkich kobiet XX wieku, znana jako Jo Mihaly – w dwóch językach, polskim i niemieckim. Tablicę zaprojektował Norbert Sarnecki, artysta z Poznania, a jej odsłonięcia dokonali Wiesława Szczygieł-Kusowska oraz prezydent Piły, Piotr Głowski.

W 2021 roku Paweł Michał Różycki otrzymał stypendium Marszałka Województwa Wielkopolskiego na realizację filmu fabularnego o Piete Kuhr (Jo Mihaly). Premiera tego filmu miała miejsce 13 grudnia 2021 roku w Pile, co stanowiło kolejny krok w kierunku upamiętnienia tej wyjątkowej postaci.

---

Oceń: Jo Mihaly

---